1. Πώς θα περιγράφατε τον χαρακτήρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης;
Η Ευρώπη σήμερα είναι ένας γεωπολιτικός χώρος, ο οποίος ακόμη αναζητεί την δική του ταυτότητα. Από την μία οικονομικά, παρά τα επιμέρους προβλήματα, παρουσιάζει αυτάρκεια και τεράστιας δυνατότητες αειφόρου ανάπτυξης. Από την άλλη, πολιτικά, δεν υπάρχει ακόμη μια ενιαία φωνή, όπως έδειξε και η πρόσφατη κρίση σχετικά με το θέμα του Ιράκ. Αυτό που εμάς ως Εκκλησία μας ενδιαφέρει περισσότερο είναι η πολιτιστική πλευρά του ευρωπαϊκού εγχειρήματος. Θέλουμε μια Ευρώπη που να ενδιαφέρεται για τους επιμέρους πολιτισμούς των κρατών -μελών της, για τη γλώσσα, για τη θρησκεία, για την ιστορία, όχι μόνο στατικά, σε σχέση με την διάσωση του ιστορικού παρελθόντος, αλλά και δυναμικά, με την προοπτική της επικοινωνίας και της ανταλλαγής. Αναμφίβολα έχουν γίνει πολλά βήματα και η οποιαδήποτε αμφισβήτηση της ευρωπαϊκής προοπτικής και ταυτότητας της πατρίδας μας, τόσο για ιστορικούς όσο και για στρατηγικούς λόγους, θα ήταν κενή περιεχομένου. Η Ευρώπη πρέπει να έχει φωνή, ιδίως στον γεμάτο ανισορροπίες κόσμο μας και εμείς, ως Έλληνες, μπορούνε να δώσουμε τη δική μας προοπτική.
2. Θεωρείτε ότι υπήρχαν θρησκευτικά κίνητρα κατά τις απαρχές συγκρότησης της Ευρωπαϊκής κοινότητας; Η δυτική χριστιανική παράδοση έπαιξε ρόλο στη συγκρότηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης;
Οι πρώτες προσπάθειες για τη συγκρότηση της Ευρωπαϊκής κοινότητας είχαν οικονομικό χαρακτήρα. Ωστόσο, θεωρώ ότι οι οραματιστές της Ευρωπαϊκές Ένωσης, έχοντας ως κριτήριο τον ανθρωπισμό, τη συνεργασία μεταξύ των ανθρώπων και των λαών, αλλά και την χριστιανική κουλτούρα, άλλο αν σήμερα αρνούμαστε τη χριστιανική ρίζα της Ευρώπης, οδηγήθηκαν στη σημερινή μορφή της. Ας μην ξεχνάμε ότι η δυτική χριστιανική παράδοση σε πολλά θέματα δεν διαφέρει από την ανατολική και γι’ αυτό και σήμερα είναι κοινή η προσπάθεια για την διατήρηση της αξίας της χριστιανικής ρίζας της Ευρώπης.
3. Θεωρείτε τον Ευρωπαϊκό πολιτισμό έναν χριστιανικό πολιτισμό; Και πιο συγκεκριμένα, έναν καθολικό και προτεσταντικό πολιτισμό;
Νομίζω ότι κάνουμε ένα σφάλμα θεωρώντας ως Ευρώπη μόνο τη Δύση. Ευρώπη είναι και η Ανατολή. Δεν είναι ένας ο πολιτισμός της Ευρώπης, αλλά πολλοί. Βάση του ευρωπαϊκού πολιτισμού είναι η χριστιανική πίστη. Ας μην ξεχνάμε ότι ακόμα και η αντίθεση στο χριστιανισμό παράγει πολιτισμό. Επομένως, θεωρώ ότι ο πολιτισμός της Ευρώπης είναι χριστιανικός γενικά. Την επιμέρους συνεισφορά του κάθε δόγματος μπορεί να την κρίνει η Ιστορία.
4. Θεωρείτε ότι ο πολιτικός στόχος της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς την κατεύθυνση της συγκρότησης μιας Ευρωπαϊκής ταυτότητας μπορεί να οξύνει τις πολιτισμικές διαφορές;
Όχι. Νομίζω μάλιστα ότι η συγκρότηση μιας ευρωπαϊκής ταυτότητας με χαλαρό τρόπο θα βοηθούσε αποφασιστικά να υπάρξει ένα ανάχωμα στην πολιτιστική επίθεση που δέχεται ο κόσμος μας από τις Ηνωμένες Πολιτείες, και να στερεωθεί ένας πολιτιστικός πλουραλισμός, ο οποίος είναι απαραίτητος. Από την άλλη πλευρά, ας μην ξεχνάμε ότι στην Ευρώπη υπάρχουν σήμερα και άλλες πολιτιστικές και εθνικές ομάδες, με ιδιαίτερα διογκούμενο το ρεύμα του Ισλαμισμού. Μιλούμε για πολυπολιτισμικές κοινωνίες, στις οποίες ο κάθε λαός θα πρέπει να έχει σαφή επίγνωση της πολιτιστικής του ιδιαιτερότητας, αλλά και ανοιχτό πνεύμα ώστε να διαλεχθεί με άλλες πολιτιστικές προτάσεις στα πλαίσια ενός πνεύματος οικουμενικότητας.
5. Θεωρείτε ότι το θρησκευτικό στοιχείο στην σημερινή μορφή της Ευρωπαϊκής Ένωσης διαδραματίζει κάποιον ρόλο, και αν ναι, ποιον;
Ζούμε σε έναν κόσμο που κυριαρχεί η εικόνα. Αν στρέψουμε το βλέμμα μας στην τηλεόραση και τα θέματα που αυτή προβάλλει, θα απογοητευθούμε αν αναζητήσουμε θρησκευτικότητα. Αυτό όμως δεν απεικονίζει την πραγματικότητα της ζωής των ανθρώπων. Σε άλλες χώρες περισσότερο, σε άλλες λιγότερο, η θρησκεία εξακολουθεί σιωπηλά να μεταμορφώνει τη ζωή των ανθρώπων, που, μη έχοντας γνήσια στηρίγματα, και μη μπορώντας να διαγράψουν από τον εσωτερικό τους κόσμο τον υπαρξιακό προβληματισμό, βρίσκουν ζωή στην πίστη. Ιδίως η Ορθοδοξία, όχι μόνο στη χώρα μας, ανθεί στη Δυτική Ευρώπη, με ιδιαίτερα ζωντανές κοινότητες και σπουδαίες μορφές διανοουμένων που αναζητούν στην εμπειρική σχέση με το Χριστό και την αυθεντική πνευματικότητα της ασκητικής ζωής, λύσεις.
6. Θεωρείτε ότι υπάρχει σύγκρουση μεταξύ της ελληνορθόδοξης ταυτότητας και της ευρωπαϊκής;
Δεν υπάρχει σύγκρουση, όπως το θέτετε, αλλά διαφορές. Θα έλεγα ότι η ελληνορθόδοξη ταυτότητα είναι κομμάτι της ευρωπαϊκής ταυτότητας. Έχουμε το προνόμιο να διαφυλάττουμε, τουλάχιστον σε θεωρητικό, αλλά και σε πρακτικό επίπεδο, ιδίως όταν τελούμε τη Θεία Λειτουργία, τις αξίες εκείνες που ενσάρκωσαν ιστορία, πολιτισμό, ευρωπαϊκές ρίζες, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Το μεγάλο πρόβλημα της εποχής μας είναι ότι δεν μελετούμε όσο πρέπει και ίσως κι εμείς ως Εκκλησία δεν έχουμε καταφέρει να πείσουμε τους Ευρωπαίους υπευθύνους να δώσουν σημασία στο μέγεθος πολιτισμού αλλά και ταυτότητας για τον άνθρωπο γενικά και όχι μόνο για τον Έλληνα και τον Ευρωπαίο, που κρύβει η ορθόδοξη Θεία Λειτουργία.
7. Θα κάνατε κάποιο διαχωρισμό ανάμεσα στις αντιλήψεις της Επίσημης Εκκλησίας και άλλων ορθόδοξων θρησκευτικών ομάδων στις αντιλήψεις τους για την Ευρωπαϊκή Ένωση;
Δεν πρέπει να μας κάνει εντύπωση κάποια συντηρητική λογική που υπάρχει σε ορισμένες ορθόδοξες θρησκευτικές ομάδες. Είναι θεμιτό. ʼλλωστε, βλέπουμε ότι προβληματισμοί τόσο για την πορεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όσο και για τις προοπτικές της στην σημερινή παγκοσμιοποιημένη κοινωνία μας, εκφράζουν πολλοί Ευρωπαίοι πολίτες, το οποίο φάνηκε και στις διαδηλώσεις των τελευταίων ετών με αφορμή τις συναντήσεις κορυφής της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ωστόσο, σε καμιά περίπτωση η Εκκλησία δεν θα μπορούσε να οδηγηθεί στην απόρριψη συλλήβδην της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Όπου επιμέρους αποφάσεις έρχονται σε αντίθεση με το ήθος και την παράδοση της Ορθοδοξίας (όπως η πρόσφατη απόφαση του Ευρωκοινοβουλίου για το άβατον του Αγίου Όρους), η Εκκλησία καταθέτει τις αντιρρήσεις της, κι αν χρειαστεί, τις υπερασπίζεται σθεναρά.
8. Υπήρξαν διακυμάνσεις στις αντιλήψεις των Ορθόδοξων κύκλων σχετικά με την Ευρωπαϊκή Ένωση;
Η Εκκλησία της Ελλάδος δεν θα μπορούσε ποτέ να αρνηθεί την ευρωπαϊκή προοπτική της χώρας μας, ούτε να προτείνει τον απομονωτισμό της. Αυτή η στάση διέκρινε πάντοτε την Ιεραρχία και ούτε επί Αρχιεπισκόπου Σεραφείμ ούτε επί Αρχιεπισκόπου Χριστοδούλου υπήρξαν διακυμάνσεις στις αντιλήψεις σχετικά με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Προβληματισμοί υπήρξαν και υπάρχουν, διότι η Εκκλησία είναι ζωντανό σώμα. Αυτό το διάστημα μας απασχολεί ιδιαίτερα η συνειδητή προσπάθεια ορισμένων διανοουμένων, αλλά και των συντακτών του Ευρωπαϊκού Συντάγματος, να απαλειφθούν οι αναφορές στο χριστιανικό χαρακτήρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Βλέπουμε ότι η Εκκλησία δίδει την δική της μαρτυρία και έρχεται σε επικοινωνία και με άλλες χριστιανικές Εκκλησίες της Ευρώπης, στην προσπάθεια να διασφαλιστούν ορισμένα σημεία, τα οποία είναι ιστορικά κατοχυρωμένα.
9.Σποραδικά παρατηρείται ένας αντιευρωπαϊσμός στον λόγο της επίσημης Εκκλησίας. Πού τον αποδίδετε;
“Αντιευρωπαϊσμός” σημαίνει απόρριψη της Ευρώπης. “Σκεπτικισμός” θα ήταν ίσως πιο σωστή τοποθέτηση. Η Εκκλησία της Ελλάδος εκφράζει προβληματισμούς εκατομμυρίων Ελλήνων σχετικά με το μέλλον της Ευρώπης ή και ορισμένα φαινόμενα που δεν μπορούν να μας ευχαριστούν. Θέλουμε την διατήρηση της πολιτιστικής μας ιδιαιτερότητας, κάτι που συνάδει με τις ευρωπαϊκές αρχές, και δεν μπορούμε να μην αντιδράσουμε ή να καταγράψουμε τον προβληματισμό μας, όταν κάποιοι, δυστυχώς οι περισσότεροι είναι Έλληνες, προσπαθούν να δημιουργήσουν την αίσθηση ότι η Ευρώπη είναι η πανάκεια για όλα τα προβλήματά μας και τα πάντα είναι καλώς καμωμένα. Δεν αμφισβητούμε τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό της χώρας μας. Διατηρούμε όμως το δικαίωμά μας να καταθέτουμε με τιμιότητα και ευθύτητα τις κριτικές παρατηρήσεις μας και την αντίρρησή μας σε μια άνευ όρων ταύτισή μας με καθετί ευρωπαϊκό. Αυτό γίνεται με βάση την ορθόδοξη θεολογία και την παράδοσή μας και νομίζω ότι αποτελεί όφελος για την Ευρώπη να έχει διαφορετικές φωνές στους κόλπους της.
10. Εξηγήστε τις αντιδράσεις της Εκκλησίας για τη συμφωνία του Σένγκεν.
Οι χριστιανοί δεν είναι άνθρωποι με αντικοινωνική συμπεριφορά. Επομένως, τα επιφαινόμενα της συνθήκης Σένγκεν δεν τους αφορούν. Υπάρχει όμως μια επιφύλαξη σε σχέση με την ουσία της συνθήκης και του όλου συστήματος ελέγχου που επιβάλλεται σταδιακά στον κόσμο μας, με καλές αφορμές την τρομοκρατία αλλά και την ασφάλεια των πολιτών. Η εποχή μας λειτουργεί κατασταλτικά και απαγορευτικά, αντί να ενθαρρύνει την ελευθερία των πολιτών. Ήδη, με την μορφή τηλεπαιχνιδιών, εικόνες της λογοτεχνίας όπως ο “Μεγάλος Αδελφός” εισέρχονται στην πραγματικότητά μας. Κάμερες υπάρχουν σε πολλά σημεία και υπάρχει ένας σταδιακός φόβος, με την αποκρυπτογράφηση του γονιδιώματος και την κλωνοποίηση, για σοβαρές ηθικές παραβιάσεις της ανθρώπινης ελευθερίας. Η Εκκλησία δεν μπορεί παρά να ανησυχεί, καθώς σ’ αυτήν η ελευθερία, τόσο η εσωτερική από τα πάθη, όσο και η εξωτερική -φυσική είναι αξίες “εκ των ων ουκ άνευ”.
11. Ποια είναι η γνώμη σας για την απόφαση του Υπουργείου Παιδείας να καταργηθεί το μάθημα των Θρησκευτικών από τις Πανελλήνιες Εξετάσεις;
Δεν είμαι αρμόδιος να απαντήσω σε ένα τέτοιο ερώτημα, καθώς ο εξεταστικός χαρακτήρας του μαθήματος προβληματίζει τόσο τους θεολόγους καθηγητές όσο και τους υπευθύνους του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου. Αυτό στο οποίο η Εκκλησία θα ήταν παντελώς αντίθετη θα ήταν η οποιαδήποτε σκέψη για κατάργηση ή μετατροπή του μαθήματος σε προαιρετικό, καθώς πιστεύουμε ότι θα αρνούμασταν ως πολιτεία και εκπαιδευτικό σύστημα τη σημαντική αξία του μαθήματος, τόσο γνωσιολογικά, όσο και ως αφορμή γνωριμίας και εμβάθυνσης στην ορθόδοξη παράδοση, που είναι βασικό στοιχείο της ταυτότητας των Ελλήνων.
12. Ποια είναι η γνώμη σας για την πρόσφατη γνωμοδότηση του Συμβουλίου Επικρατείας για α. τον διορισμό μη ορθόδοξων δασκάλων στα δημοτικά σχολεία (ορισμένοι μάλιστα με αρμοδιότητα να διδάσκουν και το μάθημα των θρησκευτικών) και β. για τον θρησκειολογικό, σε αντίθεση με τον κατηχητικό, χαρακτήρα και περιεχόμενο του μαθήματος των θρησκευτικών;
Κάθε απόφαση της Δικαιοσύνης είναι σεβαστή. Ωστόσο, δεν πρόκειται για τελεσίδικη απόφαση. Επί της ουσίας, δεν θεωρείτε κι εσείς ότι ένας ετερόδοξος δάσκαλος θα είχε συνειδησιακό πρόβλημα να διδάξει Ορθόδοξη Θρησκευτική Αγωγή, όπως λέγεται το μάθημα των Θρησκευτικών σήμερα, χωρίς να πιστεύει ορθόδοξα; Αυτή τη στιγμή το μάθημα των Θρησκευτικών λειτουργεί και θρησκειολογικά και κατηχητικά, πολιτιστικά και ιστορικά, ηθικά και ανθρωπολογικά, με μια λέξη παραδοσιακά. Μια μετατροπή του μαθήματος προς μια ουδέτερη, θρησκειολογική κατεύθυνση θα αλλοίωνε τελείως την χρησιμότητα, όπως επίσης και την σημασία του μαθήματος. Ζούμε στην Ελλάδα. Η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων ακολουθεί το ορθόδοξο δόγμα. Η Ορθοδοξία είναι στοιχείο της ταυτότητάς μας. Ας μην τα ισοπεδώνουμε όλα. Με την ίδια λογική, ας καταργήσουμε και την Ιστορία και τις εθνικές γιορτές, γιατί κι αυτές έχουν συγκεκριμένο προσανατολισμό.
13. Θεωρείτε ότι αλλαγές που λαμβάνουν χώρα με πρόσχημα την ευθυγράμμιση της Ελλάδας με τις επιταγές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αποτελούν απειλή για την Ελληνορθόδοξη ταυτότητα;
Κάθε αλλαγή πρέπει να είναι καρπός διαλόγου. Δεν συναποφασίζεται, αλλά δεν μπορεί να επιβάλλεται χωρίς συζήτηση και ενημέρωση. Θα μου επιτρέψετε να πω ότι η ελληνορθόδοξη ταυτότητά μας απειλείται βραχυπρόθεσμα από το σύγχρονο τρόπο ζωής και μακροπρόθεσμα από όποιες αλλαγές. Δεν φταίει η Ευρωπαϊκή Ένωση. Χρειάζεται κι εμείς ως Εκκλησία και η πολιτεία, με αιχμή το εκπαιδευτικό σύστημα, να συνειδητοποιήσουμε ότι θα επιβιώσουμε ως έθνος, αν βέβαια το θέλουμε, με όπλο την ταυτότητά μας. Και οι νεώτερες γενιές πρέπει να την γνωρίζουν και να τη ζουν. Εδώ στην επαρχία που ζούμε παρατηρούμε το εξής πλέον φαινόμενο. Από τα χωριά μας φεύγουν οι νέοι, φεύγουν οι δάσκαλοι, φεύγει ο πρόεδρος της κοινότητας, καθώς όλα ανήκουν σε Δήμους. Μένει μόνο ο ιερέας να ενσαρκώνει την παράδοση και την ταυτότητα του λαού μας. Αν θελήσουμε να περιθωριοποιήσουμε και την Εκκλησία, όπως δυστυχώς κάποιοι – όχι πολλοί στον αριθμό- επιθυμούν, μάλλον θα χάσουμε και τις τελευταίες δυνατότητες ισότιμης συμμετοχής γι’ αυτό που ήμασταν και είμαστε, όχι μόνο στην Ευρώπη, αλλά και σε όλο τον κόσμο.
