Πρόκειται για μια ιστορική μονή. Η πρώτη περίοδος ανάγεται στα 1100 – 1200 μ.Χ. Το μοναστήρι βρισκόταν σε άλλο σημείο της περιοχής με το όνομα Κισσιώτισσα (Άνω Ξενιά). Οι πηγές αναφέρουν για την εκεί μονή το όνομα του Καρδινάλιου Πελαγίου, που στάλθηκε από τον Πάπα Ρώμης για να υποτάξει τον ορθόδοξο κλήρο στον παπικό θρόνο. Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, ο Πελάγιος κατέκαυσε το μοναστήρι και έσφαξε τους μοναχούς, επειδή δεν δέχτηκαν να συλλειτουργήσουν.
Η ανασυγκρότηση έγινε το 16ο αιώνα και σιγά-σιγά κατέβηκαν στην κάτω μονή, ενώ υπήρχε και η άνω. Μετά το 1867, οι μοναχοί, εγκαθίστανται μόνιμα στην κάτω μονή, που επιβλήθηκε στην περιοχή ως Μοναστήρι της Παναγίας της Ξενιάς.
Κατά τη Γερμανοϊταλική κατοχή έγινε κατάληψη της μονής και διαρπαγή αφιερωμάτων και σκευών. Το 1980 ένας δυνατός σεισμός πλήγωσε θανάσιμα το μοναστήρι και το κατέστησε ακατοίκητο. Την ώρα μάλιστα του σεισμού οι μοναχές, με μια τυχαία καθυστέρηση, βρίσκονταν όλες καθοδόν προς το ναό κι έτσι δεν έπαθαν το παραμικρό.
Συνώνυμη και ταυτόσημη με το μοναστήρι θεωρείται η εικόνα της Παναγίας Ξενιάς, που σύμφωνα με την τοπική παράδοση πήρε το όνομα αυτό γιατί δεν ανήκε στη μονή της Άνω Ξενιάς, αλλά ήρθε από άλλο μοναστήρι, ήταν ξένη, η ξένη Παναγία. Και η άλλη άποψη σύμφωνα με την οποία τον καιρό της εικονομαχίας (726-843) βρέθηκε στη θάλασσα κι έφτασε στη Βόρεια Εύβοια, κοντά στο χωριό Άγιος κι από κει ήρθε τελικά στην Άνω μονή Ξενιάς.
Η εικόνα έχει αυστηρά βυζαντινή τεχνοτροπία και η Παναγία εικονίζεται με μεγάλα εκφραστικά μαύρα μάτια, γι’ αυτό και κάποιοι την επικαλούνται Παναγία η Μαυρομάτα.
Η μονή Ξενιάς εορτάζει στις 23 Αυγούστου, της αποδόσεως της εορτής της Κοιμήσεως της Παναγίας, με τεράστια συγκέντρωση πιστών, ιδίως στον Εσπερινό.
Πολλά παλαιότερα αλλά και τωρινά, όπως είναι φυσικό είναι τα θαύματα της Παναγίας στις γύρω περιοχές, αλλά και σ’ αυτούς που την επικαλούνται με δάκρυα και πόνο ψυχής.
Ἀπολυτίκιο. Ἦχος δ΄.
Εἰκών Σου ἡ Πάνσεπτος, ἥν Παναγία Ξενιά, καλοῦμεν Πανύμνητε, τῶν εὐσεβῶν τάς ψυχάς ξενίζει τοῖς θαύμασι. Χάριν γάρ ἀναβλύζει καί ἰάματα πλεῖστα πᾶσι τοῖς προσιοῦσι καί πιστῶς ἐκβοῶσι. Χαῖρε κεχαριτωμένη ὁ Κύριος μετά Σοῦ.
